CPAS

Rapilos, Jane4, Ik kan me jullie nog herinneren van de tijd dat ik hier nog schreef. Ik kom even terug om te melden dat het redelijk goed gaat met me. 6 december ga ik in een opname van 3 maanden (niet i.v.m. alcohol) om mezelf te gaan vinden. Leuk zal het niet zijn, maar ik wil echt heel graag verder kunnen met mijn leven, zonder dat de ballast uit het verleden op mijn schouders blijft hangen. Wat ik de nieuwe én oude leden van dit forum wil meegeven is dat kappen met de drank jezelf de mogelijkheid biedt om jezelf te hervinden, je eigenwaarde weer te vinden en dat stoppen je vooral de mogelijkheid biedt om verder te gaan kijken dan de problemen die je steeds maar terugwerpen. Je hoeft echt niet bang te zijn om te stoppen met drinken. Er gebeuren dan zelden rare dingen als delieren. Het is wel een week uitzitten met zo weinig mogelijk verleidingen. Je huisarts kan je helpen of verwijzen naar de maatschappelijk werker, een psycholoog of - en indien je dat wil - de verslavingszorg. Val vooral niet in de valkuil als het je allemaal niet meteen lukt. Eer je alcoholist bent geworden gaan er vele jaren en nare ervaringen aan vooraf. Net als bij een burn out (en dat is doorgaans de oorzaak van alcoholisme op een of andere manier) heb je minstens zoveel tijd nodig om te herstellen als de tijd die het heeft gekost om tot dit dieptepunt te zakken. Geef vooral de moed niet op, blijf per dag denken, gebruik ademhalingsoefeningen, mindfulness, yoga of andere manieren om een aantal keer per dag jezelf volledige aandacht te geven. Oud-, midden- en jonggedienden van dit forum: Hou vooral van jezelf op een gezonde manier: zorg voor jezelf als je zou zorgen voor je liefste kind/vriend(in)/ouder. Dat is het geheim van de smid: jezelf zien als je beste, allerbeste vriend(in). Groetjes. Corinne Mijn motto: Ik, Corinne, ben mijn liefste vriendin, hou van mezelf en kan het leven aanvaarden.

Marjo, Fijn dat je van mij houdt, maar hou eens wat meer van jezelf, je bent het echt waard. Je bent nog een kleiner opdondertje dan ik, maar er zit zoveel pit in je. Gebruik die pit nu eens helemaal voor jezelf. Blijf niet hangen. Ik ben i.i.g. blij dat je nu eindelijk hulp hebt gevraagd. Ga ervoor. Regel 1 (afgezaagd, maar toch waar, heb ik ondervonden): structuur in je dag-nachtritme brengen, structuur in je dagindeling maken. Dus welterusten en duik onder je dekbed. Tasseke, Rechtzaak? Alles is natuurlijk aan mij voorbij gegaan. Goed idee om dan tijdig je bed in te duiken (ook al is het al laat). Succes morgen. Dames, heren, Ik heb mijn zoon (die nu al vier nachten te weinig heeft geslapen) beloofd om zijn was straks naar de wasdroger over te hevelen. Tja, dus moet ik nog even op blijven. Ik mag echter uitslapen morgen tot 9.40 uur. En verder hoef ik morgen niks nada niente rien de knots. Behalve stofzuigen (bah). Slaap lekker.

Hoi mensen allemaal, Lang geleden dat ik hier mijn hoofd (rugzak) heb laten zien. Er is veel gebeurd in de afgelopen maanden. Het gaat goed en niet goed met me. Allemaal dubbel. Waar zal ik beginnen? Oktober maar, want rond die tijd heb ik dit forum zo een beetje achter me gelaten. Nee, nee, ik heb nog wel mijn steuntroepen, waar ik heel blij mee ben, maar dit forum werd voor mij een te veeleisende opdracht. Dat ligt niet aan jullie, maar aan mijn eigen drang om iedereen steeds maar weer persoonlijk te woord te kunnen staan. Dit forum heeft mij geholpen om van de drank los te komen en dat zal ik zeker nooit vergeten. Vanuit dit forum heb ik vele lieve mensen leren kennen die nu voor altijd in mijn hart zijn gesloten. In oktober heb ik dit forum de rug toegekeerd, omdat ik me niet meer thuisvoelde. Waarom? 1. Ik denk door de grote toename van deelnemers, ik had er moeite mee. 2. De nieuwe moderatoren tikten mij om de haverklap op de vingers. Ik was dit niet gewend. Ik zat hier toch al 2,5 jaar zonder ooit een vingertje. Dit gaf uiteindelijk de doorslag en ik vertrok. Ik heb nu verscheidene andere wegen gevonden om met lotgenoten contact te hebben voor het mezelf handhaven in het leven van alledag voor iemand die de alcohol laat staan, maar nog de nodige andere beren op de weg kent. Ik zit dus niet zonder ondersteuning en kom dus ook niet met hangende pootjes terug, maar met een geheven hoofd. Er is leven na de drank (al heb ik mijn terugvallen). Er is vooral een schuldgevoelensvrij leven na de drank. Even voor de nieuwe mensen. Ik ben een vrouw, nu 50 jaar oud, ik ben getrouwd, heb een zoon van 22 die sinds 1 oktober een studentenkamer heeft, maar pas onlangs echt het nest heeft verlaten en heb een dochter van 19 die vorige week verhuisd is naar een klein apartement. Ze zijn dus een beetje tegelijk het huis uitgevlogen. Dit is echt wennen. Op 11 april 2007 ben ik gestopt met drinken. Ruim 14 maanden heb ik geen druppel genuttigd, daarna heb ik een paar terugvallen gehad. Het ergste waren ze toen ik ook probeerde te stoppen met roken. Dat laatste heb ik maar opgegeven, het is voor mij te hoog gegrepen. Ik ben sinds begin 2008 in behandeling voor een zware, nu matige depressie. Het schiet niet erg op, maar er zit wel vooruitgang in, al ben ik nog lang niet vrij van de wens om dood te zijn. 20 november j.l. was voor mij een crisisdag. Mijn moeder overleed en dat kon ik niet verkroppen. Ik heb in een vlaag geprobeerd mezelf van het leven te beroven. Ik kwam bij en heb mijn grootmoeder (de moeder van mijn moeder) gevraagd om me te laten opnemen. Drie dagen in de crisisopvang. Eerlijk gezegd zo een beetje de heerlijkste dagen van mijn leven: eindelijk rust. Daarna moest het leven toch weer opgepakt worden, mijn moeders gedachtenis geëerd worden en haar as verstrooid. Ik en mijn gezin hebben dankbaar gebruik gemaakt van het aanbod van een vriendin van me om ons te rijden en begeleiden. Na de crematie heb ik wel een fikse terugval gehad. Daar ben ik toch weer uitgekrabbeld, mede dankzij een fikse 'schop' onder de kont van mijn man. Mijn vader en grootmoeder slaan zich samen behoorlijk goed door deze moeilijke tijden. Er is natuurlijk veel verdriet, maar ook de gedachten aan de kwinkslagen en anecdotes. Nu gaat het weer ietsie beter met me, maar ik ben er nog lang niet. De nuchterheid helpt wel enorm mee aan mijn come back (om het zo maar te noemen). Het leven is nuchter toch minder gecompliceerd dan met alle problematische logistiek rond het drinkende leven, als je dat al een leven kan noemen. Ik werk nu al 2,5 jaar aan mezelf en heb toch al veel ontdekt en vooral verworven. Als ik was blijven drinken, dan lag ik vast al twee jaar onder de zoden. Ik had al eerder ontdekt dat er zonder drank een leven bestond, maar de laatste 3 maanden heb ik echt gezien dat ik in die 'nuchtere' een hele grote vriendenkring heb opgebouwd. Ik die eenzaam en in mijzelf keerd zat toen ik hier op het forum kwam en zag dat er nog andere mensen bestonden die een zware rugzak meedragen. Wat ik iedereen wil meegeven is dat eenmaal het slavenjuk afgeworpen (hiermee bedoel ik dus de valse vriend alcohol de deur uitgegooid), een mens de tijd kan nemen om zijn verleden en alle pijn uit het verleden te gaan verwerken en een plaats kan gaan geven. Zolang je drinkt, sta je stil en ga je zelfs achteruit, zodra je stopt, wordt het leven geen rozegeur en maneschijn, maar zeker wel overzichtelijker en behapbaarder, zeker als je daarbij het lef hebt om hulp in te schakelen. Gooi de schaamte om je alcoholisme overboord en neem die stap naar de hulp die je nodig hebt. Inmiddels is alcoholisme ook erkend als ziekte. Bedrijf-, huis-, verzekeringsartsen enzovoort hebben geheimhoudingsplicht. Schroom niet om je probleem met de alcohol op tafel te gooien. Ook al moet de wens om te stoppen uit je tenen en je hart komen, met de juiste hulp kan je deze cirkel doorbreken. Wees daarbij niet hardvochtig naar jezelf toe. Lopen heb je ook niet geleerd van de ene op de andere minuut. Blijf geloven in jezelf, blijf geloven dat je kan stoppen met drinken. Ik ga nu een aantal mensen met name noemen die mij zo goed geholpen hebben op dit forum en ik ben mij er van bewust dat ik er waarschijnlijk een aantal zal vergeten te noemen. Mijn hoofd is nog altijd een zeef. Neem mij dus niet kwalijk. Houtje (superkanjer), Slofje (lieverd), Gem (grote steunpilaar), Marjo (kom op, je kan het, je hebt het in je), Marieke44 (trek je het nu wel?), Spud (eindelijk gewaardeerd), BamBam (knotsknots), Ziza (bang-klap), Vie (bots-bots), Marion/Sneeuwwitje, Stien, Tapas (een groeier en bloeier), Meisje (stille droge dame), Soothe (vallen en opstaan en al meer dan 2 jaar staan), Anna (een regelrechte kanjer), Safi en partner (ook zo een creatieve groeiers), Adam (no problem with eating a cold turkey), Blacky, Water (spetterend en spatterend op het droge gekomen en gebleven), Charlie (mijn stopmaatje), Rufus, KarelK, Calimero, Q, Tina, Bibette (of Bibelle - ik ben de naam kwijt), Kaia (een stille kracht), Hannah, Juffie, Knuffie, Kohtje, Trees, Dhendro, Tasseke, Wingchun nog zoveel mensen op wiens naam ik nu niet kan komen, er zijn er zoveel in die drie jaar dat ik hier ben komen schrijven en lezen. Ook diegenen die ik niet bij naam heb kunnen noemen hebben een plek in mijn ontwikkeling. En er schieten straks vast wel weer een aantal namen door mijn (war)hoofd. Mijn beide kinderen zijn sinds kort op zichzelf gaan wonen. Het is wennen zo zonder ze, maar ze zijn altijd welkom. Vannacht blijft zoon bijvoorbeeld thuis slapen, onderwijl zijn was draaiende. Mijn dochter zit pas in haar apartementje dus die heeft voorlopig geen behoefte aan thuiskomen. Dat komt wel als het té stil wordt. Ach, het nest is nog warm. Hun kamers blijven voorlopig nog hun kamers met hun bedden. Loslaten en mijn man heeft het hiermee toch best moeilijk. Ja, een echte moederkloek is die man van me. Ik heb jullie nu genoeg lastig gevallen, maar hoop wel dat ik duidelijk heb kunnen aangeven dat het doorbreken van die drankcirkel ieders leven kan verbeteren. Het wordt er i.i.g. niet slechter van. Welterusten. En wie weet kom ik nog wel eens langs.

Beste allemaal, Een hele gezellige kerstdag morgen!

Ik kom even melden dat naar omstandigheden alles goed gaat me. Alvast een fijne kerst.

Beste mensen, Ik wil jullie even melden dat de dienst en de asverspreiding gisteren toch al met al een mooie afsluiting was van het leven van mijn moeder. Het verdriet is er en dat mag en ik ben er zelfs blij om, want het heeft te lang geduurd voor ik kon huilen. Nu valt er nog van alles te regelen voor mijn vader (81) en mijn oma (89) opdat ze zo veel mogelijk zelfstandig verder kunnen. Dank voor jullie steun de afgelopen tijd. Ik heb niks gelezen en het gaat me zeker niet lukken alles bij te lezen (dat lukt me al lang niet meer). Blijf op het nuchtere pad, dat is hoe dan ook een stuk veiliger en gezonder.

Hoi lieve forummers, Slofje heeft me helemaal veilig thuisgebracht en daar ben ik echt heel blij om. Mijn mailboxen zitten vol. Daar krijg ik nog een kluif aan. De drie dagen in de psychiatrische crisisopvang hebben me rust gebracht. Nu weer op eigen benen, maar heel rustig aan is het advies. De vrijdag is mijn moeder overleden en vrijdag aanstaande vindt de crematie plaats. Het was fantastisch zoals jullie allemaal aan me gedacht hebben, me gebeld of gesms't hebben. Het bezoek van Slofje en Houtje was hartverwarmend en dan ook nog met zoveel cadeaus. DANK DANK DANK

Even heel kort. Mijn moeder heeft vannacht een hartstilstand gehad en ze zijn een kwartier met haar bezig geweest. Ze ligt nu op de IC en is nog in een soort coma. Ik ga naar Antwerpen met mijn dochter en ik weet niet hoelang ik daar zal blijven. Ik heb daar geen internet en denk ook niet de tijd te hebben om naar een internetcafé te gaan.

Kirky, opa in wording, Gefeliciteerd en wees maar blij dat je straks nog met oma het bed mag delen. Stel je voor dat ze de hele tijd bij die kleine zou zijn.... Mensen, Bedankt voor het meeleven, het zal vast wel goed komen met mijn mama.

Hallo allemaal, Vanavond slecht nieuws ontvangen. Mijn oma belde met de mededeling dat mijn moeder acuut is opgenomen in het ziekenhuis toen ze er naar toe ging met klachten over kortademigheid, waarvan ze dacht dat die door de Crohn en de medicatie kwamen. Het is haar hart. Dit maakt mijn komst zondag wel onzeker.

Nou, Houtje, Als je gaat, vind ik het fijn mee te rijden, maar je moet niet als je niet wilt. Er is zoiets als OV en dat ben ik gewend te gebruiken. Slaap lekker! AR, Witte en ieder ander: welterusten. Ik ga ook zo afsluiten.

Ik kom gewoon even gedag zeggen, maar zie Houtje ingelogd en ik heb een vraag aan haar. Hoi Houtje, Vast weer een druk dagje met de kinderen achter de rug. Gaat het al wat beter met nek, schouder, arm, benen? Jij gaat ook naar de meeting? Ga jij met de auto of met het OV? Meiske, Doe de paarden en de hond de groeten.

Alle patatjes, Ik lees dan sommige mensen het best moeilijk hebben. En dan zeg ik: niet wanhopen, want zolang je voor jezelf probeert om deze rotverslaving te bestrijden, ben je op de goede weg. En ja, we weten hier allemaal dat die weg wel heel aantrekkelijke zijpaden kent. Daarom blijf ik zeggen: kom op voor jezelf en laat die eerste staan.

Heerlijk! Ik zie dat Coco de dagelijkse samenvatting heeft overgenomen! Dat bespaart voor mij een hoop tijd in bijlezen. Maar, lieve Coco, als je daar een dag of zelfs een week of een maand geen zin in hebt, is het ook prima. Een van de grootste valkuilen voor alcoholisten als ik : is wel degelijk het overdreven plichts- en verantwoordelijkheidsgevoel. Daar moeten we vanaf stappen, want ieder mens (ook wij) is verantwoordelijk voor zijn eigen daden ÉN NIET VOOR DE DADEN VAN ANDERE MENSEN, hoeveel we ook van die andere mensen houden. Mijn motto: "Ik, corinne ben mijn eigen beste vriendin, hou van mezelf en het leven". Vandaag: 25-30% Kopjes koel houden!

Ik log even in om te kijken hoe het met de meeting staat. Niet veel nieuw nieuws. Ik denk dat ik maar het hele eind met de trein alleen reis. Dat vind ik absoluut geen probleem: boek en mp3-speler mee. Nadien is het wellicht handig om met andere mensen samen een taxi te nemen om de kosten te delen. Dus roep maar op het themadraadje over de meeting. Inmiddels zie ik er ook alweer tegenop, naar nog steeds naar uit. Ik ben wisselvallig, maar als ik toezeg, dan ga ik, dus ik ga hoe dan ook. BamBam, En dan ook meteen Francesca, Je bent een waardevol mens. En ik ben blij dat je dat inmiddels ook voor jezelf onderkent. Ben jaloers op BamBam, maar ja, ben ook al bezet en principieel monogaam. Mensen, Laat je niet kennen. Voor sommigen (en ook voor hun familie) zal ik nog even de Cirkels van Van Dijk aanhalen: De Cirkels van Van Dijk INLEIDING Iedere instelling voor verslavingshulpverlening heeft een eigen visie op het complexe probleem dat verslaving is. Daar kan namelijk op veel verschillende manieren tegenaan worden gekeken, en hoe men dat doet bepaalt voor een groot deel hoe de hulpverlening vorm krijgt. Het is belangrijk dat de visie van een instelling duidelijk is, zowel voor de medewerkers als voor de cliënten. Immers, niemand heeft de wijsheid in pacht. Ook wij weten niet zeker wat verslaving is en hoe een verslavingsprobleem zich vormt; we kunnen er een opvatting over hebben gebaseerd op kennis en ervaring. Maar het blijft een opvatting, een manier van kijken, en anderen kunnen daar andere ideeën over hebben. Onze cliënten, wijzelf, onze collega's en verwijzers moeten zich een beeld kunnen vormen van onze opvattingen. Vandaar de 'Cirkels van Van Dijk', een model door ons eerste afdelingshoofd Wim Rijnders geëntroduceerd. Het verhaal van De Cirkels is vanaf het eerste begin van de Detox eenmaal per week aan de cliënten voorgelegd, als een soort verantwoording: zo zien wij het probleem en daarom werken we zoals we werken. In de loop van de jaren hebben de Cirkels wijzigingen ondergaan, misschien dat prof. Van Dijk ze nu niet zo graag meer naar zichzelf vernoemd zou zien. Het is echter een begrip binnen onze Detox geworden, en daarom zullen we het verhaal, ook onze versie ervan, zo blijven noemen. Het verhaal omvat een visie, en daaruit volgend de consequenties voor de aanpak binnen onze Detox. WAT IS VERSLAVING? 1. HOE KAN MEN OVER VERSLAVING DENKEN? Tijdens de inwerkperiode van de Detox in 1986 hebben we al een aantal mogelijke visies op een rij gezet: 1.De opvatting in vroeger eeuwen dat verslaving een ondeugd was, een zonde, die via religieuze praktijken moest worden aangepakt. 2.Het ziekte model van de 20ste eeuw. 3.Het Freudiaanse model, waarin sprake is van fixaties uit de hele vroege jeugd, die nog doorgewerkt moeten worden wil genezing mogelijk zijn. 4.Het gedragsmatige model, waarbij het gaat om aangeleerd gedrag dat weer afgeleerd moet worden 5.Het gezinstherapeutische model, waarbij het probleem ligt in de interacties tussen familieleden die geherstructureerd moeten worden. 6.Het sociale model, dat ervan uitgaat dat verslaving een gevolg is van schadelijke maatschappijstructuren. 7.Het systeemtheoretische model, waarbij men aanneemt dat communicatiestoornissen tussen de cliënt en de totale maatschappelijke omgeving een sleutelrol spelen. 8.Het psychiatrische model, waarin stoffen gebruikt worden als zelfmedicatie voor ziektebeelden als depressie en angststoornissen. Etc. etc. Ieder van deze modellen heeft vanzelfsprekend ook eigen oplossingsstrategieën. Er zouden niet zoveel verschillende modellen bestaan als het om een simpel verschijnsel ging. Er zijn tenslotte betrekkelijk weinig visies op het probleem van een gebroken been. Waarom zijn er dan over verslaving zoveel? Wel, voornamelijk omdat het eigenlijk om een volstrekt onbegrijpelijk fenomeen gaat. En dan gaat het niet over de verschijnselen van tolerantie en afkicken en zo. Die zijn nog wel te volgen. Nee, wat veel moeilijker voor te stellen is, is het fenomeen van de terugval, en dat is ook wat behandeling noodzakelijk maakt. Als de afkick het probleem was hadden we aan een paar Detoxjes in Nederland genoeg voor het hele verslavingsprobleem. 2. DE TERUGVAL. Het blijft heel moeilijk te begrijpen: iemand is verslaafd, kickt af en ziet een en ander aan realiteit onder ogen. Geen aangename realiteit. Dat het een tijd duurt voordat iemand zich realiseert dat de verslaving de bron van het meeste kwaad is weet iedere hulpverlener wel. Maar veel cliënten weten dat op een gegeven moment drommels goed. Ze weten wat er op het spel staat, ze weten wat er gaat gebeuren als ze terugvallen en wat ze zichzelf aandoen, en toch gebeurt het. Werkgevers hebben een laatste kans gegeven, een huwelijk of relatie loopt gevaar, contact met kinderen staat op het spel, en de cliënt gaat toch drinken of gebruiken. Er is geen sprake meer van onthoudingsverschijnselen, zodat een cliënt wel moet gebruiken, maar toch doet hij het weer. Nu kun je zeggen dat verslaafden gewoon gestoord zijn, of ziek, maar daar blijkt in het dagelijks leven niets van. Je kunt ook zeggen dat verslaafden gewoon slappelingen zijn, geen ruggengraat hebben. Echter, iedereen die ziet hoe lang drugverslaafden zich weten te handhaven in een vijandige drugsscëne, en hoe lang alcoholisten het volhouden om met een uit de hand lopende verslaving toch door te functioneren, die kan moeilijk waarmaken dat mensen met een verslaving niet over doorzettingsvermogen zouden beschikken. Geen wonder dat er zoveel modellen bestaan om dit mysterieuze verschijnsel te kunnen verklaren, en zoveel therapiesoorten om het te bestrijden. DE CIRKELS Prof. van Dijk uit Groningen heeft op een gegeven moment zijn model van de Cirkels opgesteld [1]. Dit model geeft althans een begin van een mogelijkheid om iets te gaan begrijpen Er zijn vier Cirkels, of eigenlijk vijf. In het midden bevindt zich de cirkel van de 'stof'; van de stof of handeling waaraan men verslaafd is of dreigt te raken. Er omheen draaien een lichamelijke, een farmacologische, een psychische en een sociale cirkel. De sociale cirkel heeft dan in onze visie nog een extra cirkeltje dat het eigen proces van mensen in de omgeving weergeeft. 1. DE LICHAMELIJKE CIRKEL Als men een verslavende stof gebruikt, dan heeft dat invloed op het menselijk lichaam. Het gevolg is klachten, of zelfs ernstige ziekten. Alcohol geeft over het algemeen een ernstiger lichamelijk beeld dan drugs of tranquillizers, maar het gaat niet eens zozeer over de ziekten, maar over de klachten. Neem alcohol. Al vroeg in het verslavingsproces begint men zich minder goed te voelen: slapheid, vermoeidheid, slaapstoornissen, seksuele klachten, etc. etc. Men merkt al snel dat een dosis alcohol op korte termijn tegen deze klachten helpt. 'Een paar borrels en dan kan ik vanavond misschien doorwerken', 'Een paar pillen, en dan kan ik die verjaardag onder ogen zien.' Maar natuurlijk worden de klachten daarmee op iets langere termijn erger, waardoor weer meer van de stof nodig is. Kortom, de Cirkel gaat draaien, en daarmee gaat ook de Cirkel 'stof' steeds harder draaien. Veel alcoholisten lopen artsen af met vage klachten, slikken medicijnen, en zorgen er zorgvuldig voor dat het woord alcohol niet valt. Immers, de alcoholist heeft het gevoel de alcohol echt zo nu en dan even nodig te hebben, en hij loopt niet graag het risico van een alcoholverbod. Verder hoopt hij stilletjes dat de arts een andere oplossing zal weten, zodat hij zich beter zal gaan voelen zonder de alcohol te moeten missen. Druggebruikers doen over het algemeen minder stiekem over hun gebruik, maar ook zij hebben de neiging bij lichamelijke klachten extra te gaan gebruiken, waardoor de klachten weer toenemen, etc. etc. Zo durft een druggebruiker soms niet te stoppen uit angst voor de kiespijn die hij weet dat er dan aankomt. Als dit alles gaat spelen zou het proces vaak nog terug te draaien zijn, door aandacht aan de klachten te geven, het leefschema eens grondig onder de loep te nemen, etc. etc. Maar men neemt maar al te vaak de tijd en de energie er niet voor. Een paar borreltjes lijkt een snellere en gemakkelijke oplossing. 2. DE FARMACOLOGISCHE CIRKEL Van Dijk bedoelt hiermee de technische kant van verslaving, met verschijnselen als tolerantie, abstinentie, en vooral, bovenal, controleverlies. Natuurlijk is men geneigd door te gebruiken als men bij stoppen ziek wordt. Maar deze effecten zijn niet zo heel belangrijk. Vrijwel iedere verslaafde stopt wel eens een tijdje, kickt wel eens af, maar begint uiteindelijk weer. Dan treedt het beruchte 'controleverlies' op. Meestal niet gelijk, niet de eerste keer. Men probeert een klein beetje en het gaat goed. Als een beetje kan, kan een beetje meer ook, en dan komt de zaak opeens in stroomversnelling. Men ziet dit heel fraai bij de nicotineverslaving. Talloze mensen proberen minder te gaan roken; het lukt bijna niemand. Stoppen lukt wel, maar als men begint te denken dat een sigaretje toch zou moeten kunnen, lukt dat de eerste keer wel, maar waarom dan geen twee, en binnen de kortste keren zit men weer op de oude dosering, vaak tot de eigen nijdige verbazing. Dit gaat veel sneller dan toen men voor het eerst begon te roken. Hoe werkt ditën Wel, men kan dit als volgt zien [2]. Het organisme vindt de werking van meeste verslavende stoffen niet bevorderlijk voor het voortbestaan van het individu. De werking wordt zo snel mogelijk geneutraliseerd. Dat wil zeggen: morfine geeft een hartslagvertraging, een stijging van de temperatuur en een verlaagde activiteit. Als die stof in het lichaam komt, begint het lichaam snel de hartslag te verhogen, de temperatuur te verlagen en de activiteit op te voeren om de werking te compenseren. Dit moet het lichaam leren; de eerste keer duurt dat even, dus de eerste dosis voel je heftig en lang. Maar al snel kent het lichaam de truc, en de werking wordt steeds vager en korter gevoeld. Er treedt tolerantie op. Dus neemt men een hogere dosis. Heel simpel. Maar een lichaam is een zeer efficiënte leermachine. Het leert b.v. al snel dat een dosis niet de enige blijft, maar altijd door een heleboel andere gevolgd wordt. Wat gebeurt er nu zodra de eerste dosis binnen is? Dan reageert het lichaam voor alle zekerheid alvast op de twintig die er nog aankomen. Het gevolg is dat de compensatiewerking als het ware doorschiet, het lichaam ervaart in verhevigde mate alle tegengestelde verschijnselen van de werking van de stof, dit is onaangenaam, en het gevolg is een sterke neiging de stof tot zich te nemen. De verschijnselen worden niet op zichzelf waargenomen, net zo min als men de afnemende suikerconcentratie in het bloed waarneemt als men een tijd niet gegeten heeft. Wat men ervaart is het verschijnsel 'honger'. Zo voelt de verslaafde niet wat er in zijn systeem precies gebeurt, wat hij waarneemt is 'craving'. Hier is niets pathologisch aan; hetzelfde gebeurt b.v. als iemand die aan het vermageren is een handje pinda's probeert te nemen; het lichaam produceert als het ware acuut voldoende maagsap voor de hele zak die er gewoonlijk op volgde; met als gevolg een sterke toename van de eetlust. Men ziet deze overcompensatie al vroeg in het begin van alcoholmisbruik: men kan nog goed van alcohol afblijven, maar na het eerste glas gaat men snel op zoek naar meer. Maar de consequenties gaan verder. Men heeft lang niet altijd de stof te pakken om het geheel in werking te doen treden. Men hoeft soms alleen maar in aanraking te komen met iets dat iets met het gebruik te maken had om dit waar te nemen. Een voorwerp, een kleur, een geluid, maar ook een bepaalde omgeving en de rapen zijn gaar. Dit is vergelijkbaar met een gewone Pavlovreaktie; een geur is voldoende om plotseling heel veel trek te krijgen, al is er geen voedsel in de buurt. Geluid komend uit een café het zien liggen van een zilverpapiertje; het binnenlopen van een bepaalde straat, en het lichaam maakt zich op om een forse dosis het hoofd te bieden; gevolg: opeens daverende trek. Dit is dus geen psychisch effect, maar een biologisch gebeuren. Het lichaam anticipeert op de komst van de stof die het gewend is binnen te krijgen. Men noemt dit dan ook anticipatieve compensatoire reacties. Dit nu heeft belangrijke consequenties. Het betekent b.v. dat iemand in een omgeving waar hij nooit eerder gebruikt heeft veel minder kan hebben. B.v. matige drinkers kunnen 's avonds veel beter tegen alcohol dan 's morgens, 's Morgens verwacht het lichaam nog geen alcohol, en de compensatie blijft achter. Proefdieren die in een blauw hok verslaafd zijn gemaakt, blijven soms acuut dood als ze in een groen hok opiaten krijgen [3]. Het is gesignaleerd dat veel overdoses van druggebruikers optraden op plekken waar ze anders niet gewend waren drugs te gebruiken [4]. Vandaar dat cliënten in de Detox in alle eerlijkheid kunnen zeggen dat ze helemaal geen behoefte aan alcohol of drugs hebben. Ze weten gewoon niet dat dat opeens totaal anders aanvoelt als ze weer buiten zullen zijn op plekken waar ze vroeger gebruikten. Dit verschijnsel verklaart dus ook het zo moeilijk te begrijpen 'controleverlies'. Nog heel veel jaren later, en bij velen levenslang, blijft het lichaam ingesteld op grote hoeveelheden stof als er een kleine hoeveelheid in de buurt komt. Dingen die eenmaal zeer grondig zijn geleerd, leert men namelijk vrijwel niet meer af. Hoelang duurt het niet voordat iemand zijn moedertaal verleert? Hoelang duurt het niet voordat iemand vergeet hoe je moet zwemmen als je in het water terecht komt? Al heb je twintig jaar niet gezwommen, reken maar dat je zwemt! Niet omdat je dat wilt, maar omdat je reflexen overnemen. Zo werkt ook controleverlies. Niet een psychologische reactie maar fysiologische. Terug naar de Farmacologische Cirkel. Er gebeuren dus fysiologische dingen als iemand een verslaving aan het ontwikkelen is. Hoe meer compensatiemechanismen zich ontwikkelen, hoe meer er gebruikt moet worden om de gewenste effecten te bereiken. en hoe meer compensatiemechanismen er worden ontwikkeld. De Cirkel draait steeds sneller, de Cirkel Stof wordt steeds harder aangeduwd, en zet en passant ook de eerder besproken Lichamelijke Cirkel aan tot harder draaien. 3. DE PSYCHISCHE CIRKEL Dit zijn er eigenlijk twee: een psychiatrische en een psychologische. Eerst de psychiatrische. Psychotrope stoffen veroorzaken psychiatrische ziektebeelden. Alcohol veroorzaakt angststoornissen, depressies en psychotische verschijnselen, opiaten en tranquillizers depressies, cocaïne angststoornissen enz. enz. Lang niet altijd heeft de gebruiker door dat dit soort klachten door het gebruik worden veroorzaakt. Veel alcoholisten vinden dat ze echt pas zijn gaan drinken toen ze depressief werden. De familie ziet dat meestal anders, maar de cliënt gaat op zoek naar een dokter die met antidepressiva en andere pillen de depressie kan genezen, zodat men dan zal kunnen stoppen met teveel drinken. Dit werkt nooit [5]! Zolang men te veel blijft drinken blijft de depressie, al slikt men zich een ongeluk. Meer pillen, andere medicijnen, tot elektroshock toe. Natuurlijk houdt men het alcoholgebruik in de meeste gevallen zorgvuldig voor de behandelaar verborgen; net als bij de somatische arts wil men niet het risico lopen een alcoholverbod te krijgen zolang men nog zo depressief is en de alcohol dus nog nodig heeft. En zo blijft men aan de gang. Hoe meer alcohol, hoe depressiever, hoe depressiever hoe meer alcohol. Hoe angstiger, hoe meer cocaïne; hoe meer cocaïne, hoe angstiger. De psychiatrische Cirkel draait steeds harder. Er spelen hierbij talloze biologische verschijnselen een rol [6]. Allerlei normale fysiologische verschijnselen raken o.i.v. langdurig alcoholgebruik uit evenwicht. Bij voorbeeld het slaapritme. O.i.v. alcoholgebruik neemt de z.g. REM [rapid eye movement] slaap af en de SWS [slow wave sleep] slaap toe. Nu heeft een mens dromen nodig, hoogstwaarschijnlijk om alle gebeurtenissen die dagelijks gebeuren in de hersens te ordenen en te verwerken. Dromen doet men in de REM slaap, en het is goed mogelijk dat het afnemen van vermogen adequaat informatie te verwerken, zoals men dat bij alcoholisten ziet, onder andere ook hierop berust. In de afkick proberen de hersenen de schade als het ware in te halen, en men ziet dan ook heftige dromen en nachtmerries. De wereldberoemde neuroloog Lasague, die in de 19e eeuw leefde, schijnt al eens gezegd te hebben dat het delirium tremens geen psychose is, maar een droom [7]. Dit slaapritme nu is na afkick nog lang van slag: pas na drie maanden is de REM slaap weer op orde. Men zou zich in kunnen denken dat ook dan pas het achterstallig onderhoud in het archief van de hersenen voltooid is en informatie weer in een normaal tempo opgeslagen en verwerkt kan worden. De SWS slaap is echter nog veel langer verminderd, men spreekt van een tot twee jaar, zodat men nog heel lang inslaapstoornissen en onrustige slaap kan verwachten. Men dient dit dus niet te zien als symptomen van een onderliggende, mogelijk neurotische, problematiek! [7]. Dan de psychologische Cirkel. Die heeft van alles te maken met zaken als zelfbeeld, ideaal-ik, schuld en schaamte. Men komt nog wel eens een drugverslaafde tegen die zich vol trots als zware junk presenteert en daaraan een gevoel van eigenwaarde ontleent, maar het is zeldzaam, en bij alcoholisten komt het vrijwel niet voor. Niemand wil verslaafd zijn. Niemand wil dat het etiket 'verslaving' op hem of haar van toepassing is. Niemand is er blij mee eindelijk een bevredigend verslavingsniveau bereikt te hebben. Integendeel. Het besef verslaafd te zijn is voor iedereen een ernstige krenking van het gevoel van eigenwaarde. Soms zo zwaar dat iemand denkt: 'als ik als alcoholist door het leven moet zuip ik me net zo lief gelijk dood'. Alcoholisten zelf hebben vaak een streng idee over alcoholisten: slappelingen. asocialen, etc. Nu weten veel cliënten heel goed van zichzelf dat ze niet slap en niet asociaal zijn; dus kunnen ze geen alcoholist zijn. Gaan anderen dus beweren dat men het wel is, dan is dat onverklaarbaar en onacceptabel. Vergelijk b.v. wat ieder van ons zou ervaren als de omgeving opeens ging verklaren dat je eigenlijk gewoon debiel bent. Dat geloof je gewoon niet, omdat je duvels goed weet dat je allerlei dingen kunt en gedaan hebt, die nu eenmaal niet samengaan met debiliteit; dus de omgeving kan praten tot iedereen een ons weegt. Zo werkt de ontkenning van alcoholisten ook ongeveer. Dus gaat een alcoholist zijn volledige energie besteden aan iedereen, en vooral aan zichzelf, te bewijzen dat hij geen alcoholist is [6]. Staat er 's morgens een lege fles naast zijn bed, dan komt dat alleen vanwege de kiespijn of de slapeloosheid; natuurlijk niet omdat hij alcohol 's nachts niet kan missen. In dat laatste geval zou hij alcoholist zijn, en dat is nu eenmaal volstrekt onmogelijk. Dit kan jaren duren, en het duurt heel lang voordat men begint door te krijgen dat men echt niet meer met alcohol kan omgaan, en ook dan wil dat niet zeggen dat men bereid is dat aan anderen toe te geven. In het stadium dat men zo nu en dan wel beseft dat men teveel drinkt, houdt men zichzelf b.v. voor dat dat tijdelijk is, dat men kan stoppen wanneer men wil. Of dat men natuurlijk best als ieder ander na twee pilsjes kan stoppen, en dat men dat bij het eerstvolgende feestje ook wel zal bewijzen. Dan wordt men de morgen na het feestje met met een daverende kater wakker, voor de zoveelste keer. Dit levert veel schaamte op: weer gebeurd, wat zal iedereen gedacht hebben, ik ben een slappe zak, het lukt toch nooit, wat maakt het uit, het heeft geen zin om me iets voor te nemen, ik kan me net zo goed dooddrinken, ik ben toch niets waard. Dus men pakt de fles. Zodra men onder invloed is keert het optimisme terug: misschien heeft wel niemand het gemerkt, en de volgende keer zal hij het beter doen. Kortom, hoe meer van zulke gebeurtenissen, hoe meer alcohol nodig is om zichzelf nog steeds onder ogen te kunnen komen. Hoe meer alcohol, hoe vaker dit soort krenkingen optreden. En zo draait ook de Psychologische Cirkel, steeds harder de Cirkel Stof aanduwend, en de Farmacologische- en Lichamelijke Cirkels draaien mee. 4. DE SOCIALE CIRKEL Dit is een buitengewoon belangrijke Cirkel. Het gebruik van psychotrope stoffen levert sociale problemen op. Met drugs gaat het meer om zware gezinsproblemen, financiële drama's, en justitiële moeilijkheden door verwervingscriminaliteit; bij alcohol vaker om werkmoeilijkheoen. botsingen met de partner, en problemen met justitie in de zin van agressieve delicten en rijden onder invloed. Tranquillizers veroorzaken een stilstand in de ontwikkeling van emotionele contacten, verarming van het sociale bestaan en gezinsproblemen omdat anderen er genoeg van krijgen met een zombie samen te leven. Maar in alle gevallen is de Cirkel krachtig; een mens is een sociaal wezen en relaties met andere exemplaren van de soort zijn voor sociale wezens van levensbelang. Deze Cirkel werkt opvallend anders voor druggebruikers dan voor alcoholisten. Sociaal gezien is druggebruik een heel ander fenomeen dan alcoholisme. De druggebruiker is vrijwel vanaf het begin in conflict met de rest van de wereld, en hij weet dit ook. Zijn sociale gedrag is vaak onaangepast Dit wordt veroorzaakt doordat hij of zij al jong zich afwendt van het proces van aanpassing aan de samenleving waar andere adolescenten zich mee bezig houden. Hij leert de drugsscène hanteren, maar de gewone wereld niet. Hij weet niet wat dat is, functioneren als werknemer, als partner. als vader, maar ook niet als buurtbewoner, als collega, als patiënt, etc. etc. Hij krijgt veel ruzies met anderen, omdat hij niet weet wat er van hem verwacht wordt. Hij weet niet hoe een normaal mens zich eigenlijk gedraagt in een ziekenhuis, op een werkplek, bij een instantie, etc. etc. Hij gedraagt zich overal zoals hij geleerd heeft zich in de drugsscène te gedragen, en dat is niet overal adequaat gedrag. Hij beoordeelt iedere situatie ernaar of die hem toevallig aanstaat of niet, vandaar dat het vaak de druggebruikers zijn die op een Detox in het begin tegen alle regels aantrappen; ze staan hem niet aan, en dus deugen ze niet. Inzicht in het hoe en waarom ervan kan hem slechts na langere tijd bijgebracht worden. Zo weet een druggebruiker heel goed dat andere druggebruikers niet te vertrouwen zijn, maar wordt desondanks woest als blijkt dat men hem niet vertrouwt Hoe langer een druggebruiker verslaafd is, hoe meer hij van normaal gedrag vervreemdt, hoe moeilijker de weg terug wordt. Als hij op zijn dertigste afkickt is hij In emotioneel en sociaal opzicht nog de vijftienjarige die begon met pillen slikken; en haal dat maar eens in [8]1 Hij wil wet een baan, maar beseft nog niet eens dat je dan elke dag erheen moet, dom routinewerk moet doen. beleefd moet zijn tegen je baas, en met collega's moet kunnen opschieten. [Een pas afgekickte druggebruiker ging solliciteren als hulp op een kantoor. Hij had in het verre verleden nog wel eens een mavo-diploma gehaald en was vol zelfvertrouwen. In het sollicitatiegesprek deelde hij openhartig mee dat hij graag bereid zou zijn boodschappen voor de directeur te doen. maar dat hij niet van plan was als koffiezetter te fungeren, dat kon de directeur zelf wel. Hij was heel verbaasd dat hij niet werd aangenomen!]. 5. DE SOCIALE CIRKEL BIJ ALCOHOLISTEN. Een opvallende trek van veel alcoholisten is dat zij er veel belang aan hechten om mee te draaien op hun plek in de maatschappij volgens de regels die zij vinden dat er op die plek gelden. Met grote regelmaat zijn dit ook de regels die de andere deelnemers aan dit systeem aan zichzelf en anderen stellen; maar het komt ook voor dat anderen zo streng helemaal niet zijn, maar dat iemand alleen zichzelf zulke opdrachten geeft. Er lijkt wel een taboe op afwijken te bestaan. Men moet alles kunnen wat een ander ook kan. [dit fenomeen staat wel bekend als iets niet kunnen kan niet]. Neem als voorbeeld een vrouw die vindt dat ze een goede echtgenote moet zijn die altijd klaar staat om haar man op te vangen, een moeder die altijd tijd heeft voor haar kinderen, een schoondochter die altijd bereid is haar schoonmoeder bij te springen, een vriendin die altijd een luisterend oor heeft, een werkneemster op wie altijd gerekend kan worden, en natuurlijk ook een leuke buurvrouw die gezellig een glaasje meedrinkt. Dan draait ze natuurlijk dol. Met een beetje pech merkt niemand het, omdat ze zelf vindt dat het ook nog allemaal vanzelfsprekend moet zijn. Gaat ze teveel alcohol gebruiken, dan faalt ze op een gegeven moment als echtgenote, als moeder, als schoondochter, als vriendin, als werkneemster en als buurvrouw[9]. Als men op deze manier in het leven staat, kan er overbelasting ontstaan, met allerlei klachten als gevolg: oververmoeidheid, spanningsklachten, relatieproblemen. Het gedrag aanpassen mag niet; men moet immers kunnen volhouden wat anderen ook kunnen volhouden. Alcoholgebruik is een mogelijkheid om deze situatie langer te kunnen voortzetten, en het is een geaccepteerde manier binnen het eigen sociale gebeuren. De sherry van de huisvrouw, de pils van de bouwvakker en de whisky van de zakenman horen bij het zo belangrijke gewenste rolpatroon. Begint zich een alcoholprobleem te ontwikkelen, dan treedt er een zeer interessant fenomeen op. Tengevolge waarschijnlijk van de andere drie Cirkels, krijgt men meer behoefte aan alcohol dan in de sociale omgeving gebruikelijk is. Er komen signalen dat men begint af te wijken, en dat mocht nu eenmaal niet. De oplossing wordt er niet in gezocht dat men het alcoholgebruik vermindert, maar dat men indien mogelijk de sociale omgeving aanpast. Dit is vaak bij mannen meer zichtbaar dan bij vrouwen, de meeste vrouwen hebben minder bewegingsvrijheid in hun sociale omgeving. Voorbeeld: na het werk gaan een aantal collega's altijd wat drinken. Iedereen drinkt twee consumpties, maar langzamerhand gaat dhr. X er vier drinken. Hij vangt licht afkeurende reacties op, en voelt zich gelijk minder op zijn gemak. Vervolgens trekt hij de conclusie dat hij deze collega's eigenlijk niet zo aardig vindt, en na enige tijd bevindt hij zich bij een ander groepje collega's die allemaal vier consumpties nemen; en hij hoort er weer bij. Tot hij er zes nodig heeft natuurlijk, dan herhaalt het proces zich. Dit verschijnsel voltrekt zich heel langzaam, in de loop van jaren; niet alleen op het werk maar overal. Die zwager die niet drinkt is eigenlijk maar een droogstoppel: daar gaat dhr. X niet meer heen. De schaakclub waar men met het spel serieus omgaat, en waar weinig alcohol is, wordt opgezegd, eigenlijk kost het toch teveel tijd. Veel leuker om wat te gaan sporten; en wat toevallig dat daar een leuke sportkantine bijhoort. Dit alles gaat zo ongemerkt dat dhr. X het zelf niet beseft. Hij merkt het pas als hij uiteindelijk met drinken stopt; dan denkt hij nog een functionerend sociaal bestaan te hebben, en aardige vrienden; alleen maar om te ontdekken dat hij daar zonder alcohol helemaal niet meer thuishoort. Werk waar alcohol helemaal bij hoorde wordt heel anders ervaren als men niet meer drinkt. Collega's weten er geen raad mee, klanten en de baas begrijpen er niet veel van. Hoe meer het werk met alcohol verweven was [horecapersoneel, zakenlieden, journalisten, kunstenaars], hoe onmogelijker zijn positie wordt. Hetzelfde heel geleidelijke aanpassingsproces heeft zich ook in zijn naaste omgeving voltrokken. Men kent hem alleen als drinkend. Zijn vrouw is er al lang aan gewend dat ze op hem niet hoeft te rekenen. Ze kan hem zelfs om die reden gekozen hebben[10], al is ze zich dat meestal niet bewust geweest. Als zijn alcoholprobleem uit de hand loopt wil ze daar wel verandering in hebben, maar als hij helemaal stopt kent ze hem niet meer. Dat kost regelmatig alcoholisten hun relatie. Kinderen hebben geen echte band met hem opgebouwd, en het is na het stoppen vaak te laat, hij wordt niet serieus meer genomen. Soms is alles zo uit de hand gelopen dat er van werk of gezin geen sprake meer is. Bekijkt men al deze gevolgen op een rij, dan kan het geheel als volgt worden samengevat: een investering van vele jaren in een gedragspatroon dat bedoeld was om zo goed mogelijk in een patroon te passen, is er op uit gelopen dat men op ieder maatschappelijk veld niet meer in het patroon past. Het is niet zo vreemd dat wij het op de Detox hebben over een levensfaillissement in zulke gevallen. Bateson noemt dit de Bodemervaring[11]. Het hoeft trouwens lang niet altijd te gaan om mensen die zich proberen aan een maatschappelijk wenselijk rolpatroon aan te passen. Men ziet hetzelfde gebeuren bij mensen uit min of meer randgroepen die in teveel alcoholgebruik verzeild raken, en het in die omgeving ook niet kunnen maken om opeens aan de Spa Rood te gaan zitten. Daarmee komen we dan terecht op een van de belangrijkste en meest tragische feiten over een niet meer drinkende alcoholist: hij zal de rest van zijn leven afwijkend zijn als het om alcohol gaat. Is alcohol voor andere mensen een plezierig zijlijntje in het bestaan, voor hem zal het voortaan de stof zijn die hij ten koste van alles zal moeten vermijden of waaraan hij ten onder zal gaan. Als de oorspronkelijke hypothese klopt dat het hier juist gaat om mensen voor wie een taboe op afwijken geldt, dan is dit een zeer zware belasting. Dat blijkt dan ook wel. Wat zo'n cliënt doormaakt als hij in het begin met een glas cola op dezelfde verjaardag zit waar hij vroeger altijd de voortrekker op alcoholgebied was, is indrukwekkend. Hij voelt alle ogen op zich gericht, en fantaseert de meest negatieve gedachten in de hoofden van de mensen om hem heen. Kortom, hij voelt zich doodongelukkig. Desgevraagd zal hij dat echter niet gauw toegeven. Hij is het er rationeel namelijk helemaal mee eens dat het doodnormaal zou horen te zijn om met een glas cola daar te zitten; dat dat voor hem niet doodgewoon is, is een geheim dat met veel schaamte is beladen. Immers, hij mocht toch niet anders zijn dan anderen?[12] Dit geheel is in andere terminologie prachtig omschreven door Gregory Bateson in 'de Cybernetica van het Zelf'[11]. Hij heeft het over de strijd tussen de alcoholist en de fles, waarbij de alcoholist zichzelf steeds weer wil bewijzen dat hij gewoon sociaal kan drinken en de alcohol de baas is. Drinkt hij niet, dan heeft hij daarmee toegegeven verloren te hebben, drinkt hij wel, dan merkt hij gauw genoeg wie er de baas is. Ons inziens betrekt Bateson hier niet voldoende de rol van de omgeving bij, die immers voortdurend de norm uitstraalt dat een mens sociaal hoort te kunnen drinken. Daarom is het betrekken van de omgeving bij een behandeling zo belangrijk, als de eis je moet sociaal kunnen drinken in de omgeving kan worden vervangen door drinken is nergens voor nodig, dan is de cliënt een heel stuk verder. Helaas kent dit zijn beperkingen. In een gezin lukt dit veel gemakkelijker dan b.v. op het werk, in de buurt, bij een vereniging of bij kennissen. Bateson[11] geeft als belangrijkste werking van de AA aan dat men daar begint met te accepteren dat men de strijd verloren heeft en dus kan ophouden met vechten. In communicatietermen wil dat zeggen dat men de symmetrische strijd vervangt door een complementaire: men zal zich voortaan staande houden door de strijd juist niet aan te gaan. Ook dit is echter een beslissing die men buitengewoon moeilijk op eigen kracht kan nemen, er kijken vele ogen mee, en er zijn talrijke meningen van derden in het